BAYBURT

BAYBURTUN TARİHİ
Xenophan İskitlerle komşu Haliplerle ve Haldilerden de söz etmektedir.İleriki tarihlerde dahi bu bölgeden ''Halibyaya'' ya da ''Haldiya'' olarak söz edilecektir.Halibler demini ilk işleyen uluslardır.Haldi halkı ise adını bir Urartu tanrısından alıyordu.
Perslerin Anadolu daki uzun süren egemenliğine İskender son vermiştir.Ancak ne İskender ne de komutanlarından biride bu bölgeye ulaşamamıştır. İ.Ö 2.yy Doğu Karadeniz de Pontus Krallığı korumuş ve kısa zamanda Roma imp. korkulu rüyası haline gelmiştir.Krallığın sınırları Kırım a ve Ege ye kadar uzanmıştı.
Tarihçelere göre Pontus devleti Rumlarla hiç ilişkisi yoktur. Tersine Batıdan gelen Roma imparatoru saldırılara karşı Anadolu nun bir savunma hareketidir. Kralları da Midirdat (Midridates ) adını taşır ve Pers asıllıdır. Onların egemenliğini altında yerli halk eski ilkel yaşantısını sürdürmekteydi.
Pontus Krallığı egemen olduğu bölgelerden vergi yerine daha çok asker alırdı.Bu işi özellikle Karadeniz sıradağlarının arkasındaki vadilerde yaşayan topluluklarda uygulardı.Ayrıca askeri gücü ve serveti karadan gelecek düşmana karşı savunmak amacıyla buralardaki stratejik noktalara bir dizi kaleler yaptırmışlardı. Bayburt kalesi de büyük bir olasılıkla ilk kez bu dönemde yapılmış ya da basit olarak bir temeli varsa berkitilmiş olmalıdır.
Roma ordularının İ.Ö 65 yılında başlattığı saldırılar sonucunda Pontus devleti yıkılmış ancak bir kısım hazinenin saklandığı Bayburt kalesi İ.Ö 40 lı yıllarda kadar direnerek düşen son kale olmuştur.
Bölge Roma egemenliğine girdikten sonra da önemli bir Roma ordugah merkezi olan Kelkit Sadak Köy e kadar ulaşan Greko-Romen şehircilik anlayışı ve kültür yapısı Bayburt a yansımaktadır. Buna karşın giderek önem kazanan Trabzon limanını Asya ya bağlayan ticaret yolunun üzerinde olması Bayburt a stratejik bir önem kazanmıştır. Doğu Roma imparatoru Justinianus zamanında kalenin onarıldığına ve kale içinde bir kilise yaptırıldığına dair bilgiler bulunmaktadır.
Çoruh vadisi Arap akınları ile daha Halife Ebubekir ve Ömer zamanında tanışmıştır. Emevi orduları 705 yılında bu bölgeyi yağmalayıp ele geçirdiler 715 Bizanslılar geri aldılar.
Bizans Anadolu ya Araplara karşı daha dinamik bir biçimde savunabilmek için ''Tema''adında askeri valilikleri küçülttü. İmparator Teophilos 829-842 zamanında Merkezi Erzurum olan yeni bir ''Haldiya Eyaleti''kuruldu.Eyaletin Metropolit Merkezi Trabzon dur.Bayburt buraya bağlı yedi piskoposluktan biri idi.
850 yılında Malatya nın Arap valisi emrindeki Trabzon yöresindeki istila etti. Bu tarih den itibaren Bayburt çevresi Müslüman Türkler ile Bizans yönetimi arasında sürekli çekişme alanı oldu.Çünkü artık Türkmenler de Azarbaycan üzerinde Anadolu ya doğru yayılmaya başlamışlardı.Romanos II zamanında 960 yılında Anadolu da ki Oğuz sayısı ikiyüz bin çadırı bulunmuştu. 1048 yılında Haldiya eyaletinin kırsal kesimi bütünüyle Türklerle dolmuştu.
1071 Malazgirt zaferinden sonra Türkler Anadolu ya daha yoğun bir biçimde göç etmeye başladılar.
Emir Abdül kasım 1074 te Erzurum da ve Çoruh havzasında egemenlik kurdu,1080 de Selçuk oğulları dev. temellerini attı.1081 de Ebu Yakup ve İsa Börü adlı kumandanları Karsı,Ardahan ı Gürcistan içlerine kadar zaptettiler ve kıyı kesimleri haraca bağladılar.Erzurum emirliğinin sınırları içindeydi.Diğer yandan Emir Mengücük de Erzincan emirliği kurmuştu.Bayburt Mencükoğullarının da etkisini hissetmiştir.
Bizans batıda normanlarla uğraştığı için Doğu Anadolu da olup bitenlere karşı çaresizdi.Emir Danişmend Türklerce iskan edilmiş bölge halkını rahatça etki altına aldı.Danişmend Bayburt ve civarında yönetiminde Emir sulu beye verdi.Trabzon kentinin Hıristiyan valisi valisi de Danişmendilere vergi veriyorlardı.Trabzon da Hırıstiyan bir yönetim bırakmak Müslümanların denetimindeki Asya ve Arabistan la bağlantısı olan ticaret yolunun Bizans la Rusya yla ve Avrupa ülkeleriyle temaslarında sürekliliği sağlayan radikal bir çözümdü.
Bundan sonra bu bölgedeki gelişmeler Türk beylikleri ile Bizans Tekfurları arasında zaman zaman çatışmalar rekabetler olmuştur ama genellikle akrabalıklara dayanan bir dayanışma biçiminde gelişecektir. Trabzon ise Bizans tan ayrı bir rum Devletinin baş şehri olacaktır.
1096 da birinci haçlı seferi sırasında Bizans İmparatoru Aleski ordusunu Danişmendiler üzerine gönderdi. Aynı anda Trabzon un Bizans yanlısı valisi Teador Gabras da Gümüşhane ve Bayburt a zaptetti.Emir Danişmend Trabzon kuvvetlerini Şebinkarahisar da yendi.Danişmend in oğlu Seyfettin İsmail bey Bayburt u kurtardı.Selçuklu Sultanı Kılıç Aslan haçlılarla savaşıyordu.Bu arada Emir Danişmend in ölümü üzerine Trabzonlular yeniden hücuma geçtiler.Bayburt bir kez daha ellerine düştü.Ancak kısa bir süre sonra Gazi İsmail han Bayburt u ikinci kez kurtardı. Ne var ki Trabzon ve Haldiya eyaletinin kıyı kesimi Danişmendiler in elinde çıkmıştı. Teador Gabras Bizans egemenliğine de son verip kendini bağımsız derebeyi ilan etti.
Bu araya 60.000 kişilik bir Türkmen kitlesi bölgeye girip yerleştiler.Reisleri Emir Şemseddin Muhammed Türkmani idi.Bayburt u merkez civar yapıp civar yaylalarında sürü otlattılar ya da komşu bölgelerde yağmalar yaptılar. Moğol istilası sırasında Muhuddin Pervanenin başvurusu üzerine Toku Noyan adındaki kumandan burası istila etti.Azad Musa adında birinin idaresindeki bin kadar göçer Türkmen bölgeye zarar veriyor gerekçesiyle Çoruh ve Kelkit vadilerinden Denizli tarafından göç ettirilmişlerdir.
Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman şah dev. yeniden güçlendirmek isterken Amasya Emiri Ergün han,Erzincan Emiri Muzaffereddin Mehmet ve Erzurum emiri Alaeddin Ali yi karşısında birleşmiş buldu.Üzerlerine yürüyüp bu emirlikleri ortadan kaldırdı.Kardeşi Mugisüddin Tuğrul u Erzurum a vali yaptı.O da Trabzon tehlikesine karşı Erzurum ve Bayburt kalelerini güçlendirdi. Bayburt kalesi yeniden yapılırcasına onarım gördü.Kale dışında inşa edilen Ulu Camii,Bedesten,mahmudiye ve Yakutiye medreseleri gibi yaptılar Selçuklu döneminde Bayburt un önemli bir merkezi haline gelmiştir.
Dördüncü Haçlı Seferinde Latin işgaline uğrayan Bizans tan kaçan imp. Aleksi Komnen in 1204 de Trabzon a gelerek bağımsız Rum dev. Kurması Bayburt un bir serhat kalesi olarak önemini arttırmıştır. Anadolu da boy gösteren Harizmşahlar anlaşan Trabzon kralı Andronikos dev.büyütülmüş bu arada Bayburt u zaptetmiştir.Sultan Alaeddin Keykubad ın oğlu Gıyaseddin Keyhüsran ile birlikte çıktığı Trabzon seferinde Selçuklu ordusu Bayburt u geri aldı. Ordu Bayburt ta ikiye ayrıldı,i ki koldan Trabzon a saldırdı.
Anadolu nun Moğollarca istilası sırasında Trabzon daki Ceneviz kolonisi de büyük ölçüde örgütlenmiş ve önemlerini arttırmıştır.Avrupa da ticareti elinde tutan bu denizci devlet İranlılarla ticaret anlaşmasını da yapmıştı.Ayrıca Bağdat ın Moğollarca yıkılmış olması geleneksel ipek yolunu Ortadoğu üzerinden İlhanlı dev. başkentini denize bağlayan Tebriz-Trabzon yoluna kaydırmıştı.Bayburt un bu yol üzerinde olması önemini bir kez daha arttırmıştır.
Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu ya 1284 ten itibaren yurtluk arayan yeni Türkmen göçleri oldu.
Ahi Ahmed-i Zencani gibi bir çok kişinin adının önüne ''Ahi'' sözcüğünün gelmesinden,taht kavgalarıyla merkezi Selçuk otoritesinin zayıfladığı ve Batıda Osmanoğulları gelişme gösterdiği yıllarda Anadolu kentlerini etkisi altına alan Ahiliğin Bayburt a da ulaşmış olduğu ve burada ahilik geleneğine uygun bir öz yöntemin kurulduğu anlaşılıyor.Ahi örgütünün töre ve çalışma düzenini saptayan en eski fetüvvenamelerden birisi 1290 da Bayburt lu Ahi Ali tarafından kaleme alınmıştır.1390 dan sonra İlhanlı dev. yerini uygur Türklerinden Alaeddin Eratna nın kurduğu Eratnaoğulları dev. aldı.Eratnaoğulları ahiliğinin koruyucusu olmuşlardır.Bayburt ta Maden bölgesinde çıkarılmış gümüş ile Selçuklu İlhanlı sultanları ve Eratna lı emirler adında sikkeler kesilmiştir.
Osmanlı için söğüt ne ise Akkoyunlular için Bayburt odur. Çünkü yüz yılı aşkın bir süre saltanat süren ve Sivas tan, Horasan a kadar çok geniş topraklarına yayılan Akkoyunlu dev.çıkış noktası burasıdır.
14.yy da Bayburt yöresinde adı geçen Akkoyunlu aşiretiydi.Akkoyunluların reisi Diyarbakır Emiri Turali beydi.Dede Korkut öykülerindeki Kan-Turalı bölümünden bu Emir ile ilişkisi açık bir gerçektir.1349 da Turalı bey ile Bayburt Emiri Mahmut Rikabtar ve Erzincan Emiri Gıyaseddin İnebap birlikte Bayburt tan Trabzon üzerine yürüdüler.Cenevizliler de Trabzon donanmasını yaktılar. Trabzon u yeni anlaşmalara zorladılar.Trabzon un yeni imparatoru Aleksi Kommen III Türkmenlerinin bir gün Trabzon devletini yıkmalarından korkuyordu. O yüzden onlarla dostluk kurma yolunu seçti. Kız kardeşi Maria Despina yı Turali Bey in oğlu Fahrettin di. Yeğeni olan Karay ölük Osman Beyi de ihmal etmedi. Bir kızını da ona verdi. Trabzon Kral kızlarının dede korkut öykülerinde de yer alması da bu olayların etkisi bulunmalıdır.Kutlu Bey ölünce yerine oğlu Ahmet Bey Bayburt emiri oldu. Karakoyunluların himayesindeki Erzincan Emiri Mutaharten Bey ile arası açıktı.Ahmet bey de Selçuk tahtını gasp etmiş olan Kadı Burhaneddin i arkasına aldı. 1394 deki Erzincan üzerine yürüyerek yöreyi kendi emirliğine kattı. Ahmet in kardeşi Osman ise Kadı Burheddine karşı savaştı ve onu ortadan kaldırırdı.Akkoyunlu devletini kurdu.

Timur un 1402 Ankara savaşını kazanmasından sonra,bölge bir süre için Timur un oğlu mirza Halil Sultan ın yönetimine verdi.
Timur dan sonra Akkoyunlu devleti sınırlarının Horasan a kadar uzandığı bu dönemde Türkmenler arasında azda olsa İran Azerbaycan'ına doğru tersine bir göç yaşanmıştır.
Bizans Osmanlılarca fethedilince Fatih Trabzon u de vergiye bağladı. Trabzon vergi vermektense Akkoyunlular ile anlaşma yoluna gitti.Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Bey bir kez daha bir kral kızıyla evlenmiş ve Trabzon kralları ile akrabalık yenilenmişti.Uzun Hasan Fatih e yeğenini elçi göndererek Trabzon dan vergi alınmamasını istedi.Aksi halde Fatih in dedesinin Uzun Hasan ın dedesine vermeyi kabul etti verginin birikmiş yıllığı birden isteyeceğini bildirdi. Fatih ''olur,önümüzdeki yıl kendim gelir borcumu öderim''diye haber gönderdi.
1461 yılında Fatih donanmasını Karadeniz e açılırken kendiside kara ordusuyla yola çıktı.Erzincan a kadar gelen Fatih in niyetini anlayan Uzun Hasan annesi Sara Hatun u Fatih e elçi olarak gönderdi.Sara Hatun oğlunun bağışlanmasını istedi.Fatih ona ''Anne'' diyerek saygı gösterdi. Uzun Hasan ı Trabzon krallına yardım etmemek koşuluyla affedeceğini söyledi. Elçilerden yalnız birini haberci olarak uzun Hasan a gönderdi. Heyeti ve Sara Hatun u Trabzon alındıktan sonra göndereceğini söyleyip beraberinde Bayburt a gönderdi.
Fatih in Otluk beyli zaferinden sonra bile Bayburt bir süre sonra Akkoyunluların daha sonra da Safevilerin etki alanı içinde kaldı.Yavuz Sultan Selim,Trabzon valisi iken Bayburt Safavilerin etki alanı içine kaldı. Yavuz sultan Selim Trabzon valisi iken Bayburt Safavilerin egemenliği altındaydı.Yavuz Çaldıran zaferinden sonra Tebriz e giderken Bayburt un fethi için vezirlerden Bıyıklı Mehmet Paşa yı görevlendirmiş,fetih 17 Ekim 1514 te gerçekleştirilmiştir. 1553 de Şah Tahmas ın Bayburt üzerine karşı saldırısı da Osmanlıların galebesi ile sonuçlandırılmıştır.
Tarih kaynaklarından Safevilerin etkin oldukları döneme bölgenin büyük bir yıkıma uğradığı anlaşılıyor.Osmanlıların eline geçtikten sonra yapılan ilk yazımda Bayburt a bağlı 384 köyden 231 inin yıkık ve boş olduğu belirtilmektedir. Osmanlı dönemlerinden Bayburt bir sancak merkezidir.Evliya Çelebi Bayburt için '' Erzurum vezirlerinin hassı hümayunundan ayrılma subaşılıktan yüz elli akçelik kazadır.Kadısının senelik geliri altı kesedir.Kale ağası kale neferleri şeyhülislamı nakibüleşrafı ayan ve sipahisi kethüda yeri yeniçeri Serdarı vardır'' diye yazıyor.
Evliya çelebi kale içinde üç yüz kadar şehirde ise toprak damlı bir ev olduğu kaydediliyor.''Fatih fetihden sonra Tire şehrinden buraya üç bin kadar adamı sürgün etmiştir.Halkının çoğu bu Tirelilerden çoğalmadır''diye yazıyor.Kentin 4 camii,3 hamamı,şer-i mahkemesi,2 medresesi,3 derviş tekkesi,sultan boya hanesi,300 dükkanı, bir hanı ve bir de bedesten i varmış.

19 yy da sonlarında Şemsettin Sami nin ''Kamus-ül Alam'' ında 3 hamam, 481 dükkan, 40 han, 1 tabakhane, 1 mumhane ve 1 boyahaneden bahsedilmektedir.
1828 de Osmanlılar Yunanistan la savaş halindeyken bunu bahane eden Çarlık Rusya sı Erivan Kontu Paskeviç yönetimindeki orduyla doğudan Osmanlı topraklarına saldırdılar.Yeniçerilerin iki yüz yıl önce kaldırılmış olması yeni ordunun ise hem sayıca hem de deneyim olarak yetersizliği yüzünden İstanbul doğu sınırlarıyla yeterince ilgilenemedi.Erzurum valiliğine atanan Salih Paşa ancak savunmaya yönelik tedbirler alabildi.Bu da başarılı olmadı. 8 temmuz da Erzurum teslim olmak zorunda kaldı.Osmanlı ordusu çekildi. Ruslar Trabzon yolunu kontrol altına almak üzere ilerlediler ve Rumlar da kendilerine yardım edilince 13 Temmuz da Bayburt u da ele geçirdiler.
Seraskar Osman Paşanın Hart ta ( Aydıntepe) topladığı Türk kuvvetleri ile general Burstov kumandasındaki Rus kuvvetleri arsında 31 Temmuz 1829 günü çok kanlı bir savaş oldu.Türk tarafından yüz elli kadar şehit verdi.Bu arada general Burstov da yaralandı ve daha sonra öldü.Kalan Rus kuvvetleri ellerinde bulunan Bayburt Kalesine sığındılar.
8 Ağustos günü Ruslar Erzurum dan gelen Kont Paskeviç ve takviye kuvvetleriyle Hart a bir kez daha saldırdı.Serasker Osman Paşa Sinur (Çayıryolu) üzerinde Kelkit e doğru çekilmek zorunda kaldı.II Hart savaşında ki Ruslar kazanmış oldular.Şair Zihni nin ''Hart Destanı'' işte bu savaşı anlatmaktadır.
Bu Osmanlı-Rus savaşı Edirne antlaşmasıyla son bulmuş ve Bayburt Türklerine bırakılmışken,antlaşma haberinin doğuya geç ulaşması bir felaketle sonuçlandı.Paskeviç bütün Rus kuvvetleriyle Bayburt a saldırmış ve Türkler 2000 kadar şehit ve yaralı vermişlerdi.
Ekim 1829 da Ruslar antlaşma gereği Bayburt u terk ettiler.Ancak işgal sırasında kaleiçi mahallesini yaşanılmayacak biçimde tahrip etmişlerdi.Bu arada ecdad yadigarı pek çok anıt da yıkılmış,yakılmıştı.Rusların bu ilk işi galinin kötü izleri yıllarca hafızalardan silinemedi.
Kars ve Ardahan ın uzunca bir süre işgalleri altında kalmasından cesaret alan Ruslar Doğu Anadolu illerimizdeki emellerini gerçekleştirmek için fırsat kollamışlardı.Buralarda yaşayan Ermenilerin silahlanmasını ve katliamlar yapmasını sağladılar.Nihayet Birinci Dünya Savaşı nın başlarında Osmanlı bayrağı ile ile Karadeniz de dolaşan Alman Göben (Yavuz) ve (Midilli) zırhlıları Rus limanlarında topa tutunca aradıkları fırsat ı buldular. 1 Kasım 1914 günü Rus ordusu doğu sınırlarımıza saldırdı.
Rusların yanında İngilizler de açıktan açığa Ermeni komitelerine destek sağlamış ve onları kışkırtmıştır.Ermeni kitleleri halinde Rus taburlarında görev aldılar.İçeride kalanlarsa sürekli Türklere saldırıyorlardı.1915 de Türkleri arkadan vuran Ermenilerin toptan Irak a zorunlu göçleri sağlamıştır.Ancak savaşın sonunda dönenler daha düşmanca davrandılar.Bayburt Ermeni çeteleri nin eline geçti.Bayburt un en karanlık günleriydi bu günler.Bayburt 16 Temmuz 1916 da işgal edildi.Halk Ruslardan ve onların iş birlikçisi Ermenilerden çok zulüm gördü.Yaşlı-genç,kadın-erkek demeden bir çok insan ''Taş mağazalar'' a kapatılıp yakıldılar.
Türk askerlerin ve Bayburt halkının düşmana karşı 2 Mart 1916 da başlayan ve beş ay süren ve şanlı kop savunması tarihe ''ikinci Plevne Destanı''olarak geçmiştir.Bu savunma sırasında Bayburt haklının bir bölümü de Sivas,Tokat,Çorum gibi illere göçmüşlerdi.Bayburt un üzücü düşman işgalinde on sekiz ay,dört gün kaldı.Kesin olarak kurtuluşunun tarihi 21 Şubat 1918 dir.
İdari yapısının uzun yıllar sancak merkezi olarak sürdürmüş olan Bayburt 5 Aralık 1887 tarihinde özel meclis kararıyla Erzurum a bağlı bir kaza haline dönüştürülmüştür। Bayburt 1927 yılında Gümüşhane ye bağlanmış ve nihayet 15 Haziran 1989 tarihli ve 3578 sayılı yasa ile il statüsüne kavuşmuştur.

COĞRAFİ DURUMU
Karadeniz coğrafi bölgesinin Doğu Karadeniz bölümü sınırları içerisinde yer alan Bayburt 41derece doğu boylamı (Meridyen yayı) ile 41 derece kuzey enlemi (Paralele dairesi) nin kesiştiği noktanın yaklaşık 2 km kadar doğusunda kurulmuş bir yerleşim birimidir.( 40 derece 15 kuzey enlemi -40 derece 16 doğu boylamıdır)
Denizden yüksekliği 1550 metre olan Bayburt önce doğu-batı sonra kuzey-güney ve son olarak batı-doğu istikametli Çoruh vadisinin kuzey-güney yönlü akışa sahip bölümünde bulunmaktadır.Çoruh nehrinin derin bir şekilde içine gömüldüğü bu vadinin gerek kuzey gerekse güney kesimleri önemli yükselti değerlerine sahiptir.Fakat Bayburt un iklimi ve kültür biçimini belirleyen yükseltiler kuzey tarafında olanlardır.Kuzey Anadolu dağ silsilesinin doğu bölümünü oluşturan ve bu silsilenin birinci sırasının bir bölümünü teşkil eden Soğanlı Dağları ( 3370 metre) ve onun doğu ve batı uzantıları Karadeniz in bol yağışlı iklim özelliklerinin Bayburt a sokulamaması üzerinde adeta doğal bir set görevi üstlenmiştir.Karadeniz üzerinden gelen nemli hava kütleleri bu dağ sırasının denize bakan yamaçlarına bol miktarda yağış bırakırken ( 1500 mm)bünyelerindeki nemi tamamen boşalttıklarından Çoruh vadisine ulaşan bu hava kütleleri kuru ve serin bir karakter gösterirler.Bu yüzden Bayburt a kuzey yönünden esen rüzgarlar genellikle yağış getirmezler.( Bayburt ta ortalama yağış miktarı 450-500 mm dir)


Yukarıda belirtildiği üzere bu dağ sıralarının iklim üzerindeki belirleyiciliği kadar,belki daha da etkili olduğu vasfı kültürel belirleyiciliktir.Zira bu silsilenin kuzey kesimlerinde deniz etkili bir kültürü güneyinde ise doğu Anadolu kültürü hakimdir.I. Coğrafya Kongresinde belirlenen Türkiye nin coğrafi bölgelerine ait sınırlar,şayet kültürel formatlar göz önünde bulundurulsaydı Bayburt,Doğu Anadolu bölgesi içinde değerlendirilmesi gereken bir coğrafya olmalıydı.Zaten iklim özellikleri itibariyle de Doğu Anadolu nun tabii bir uzantısıdır.


Bayburt la ilgili kaynaklarda;burasının Karadeniz bölgesi ile Doğu Anadolu bölgesi arasında her yönüyle bir geçiş özelliği gösterdiği belirtilir.Bu ifadenin tam manasıyla doğru kabul edilmemesi gerekir.Zira Bayburt hem iklim hem ekonomik kültür,hem de sosyal kültür itibariyle Doğu Anadolu nun tam bir parçasıdır.İster iklim verilerini alın ister zirai faliyetleri değerlendirin ve isterseniz folklorik unsurlara bakın büyük ölçüde Doğu Anadolu nun izlerini görürsünüz.Zaten yer şekillerinin biçimi de yükselti değerleri de Doğu Anadolu nun bir parçası görülmektedir.


Bayburt un coğrafi konumunu en iyi tanımlayacak ifade şu olmalıdır; ''Doğu Karadeniz Bölgesinde bir Doğu Anadolu şehri''

İKLİMİ
Bayburt ili ile Kelkit ve Şiran ilçeleri ise tamamen Doğu Anadolu ikliminin özelliğini gösterir. Bunlardan en önemlileri Bayburt la Gümüşhane bölgelerini birbirinden ayıran 1800 ile2000 metre yükseklikteki VAUK DAĞ SİLSİLESİ ve bu dağ silsilesinin devamı KELKİT ile yine Gümüşhane Merkez ilçesini KÖSE DAĞLARI adını alarak ayıran diğer bir silsiledir.
Bayburt ovasının kuzeyini kaplayan SOĞANLI DAĞLARI Karadeniz in nemli havasını ve yağmurunu ovaya taşıyan yağmur bulutlarının Güneye inmesine bir set teşkil ettiği için bölgede yağış oranları tatminkar olmaktan uzaktır.Ancak ilkbahar da ovaya düşen yağmur miktarı normalin üzerinde görülür ise de bu Nisan yağmurlarının kırkikindi yağmurları adı ile bölgenin yalnız belirli bir mevsimde yüzünü güldürür.Buna rağmen Bayburt ovasının bereketi verdiği mahsulün Kuzey-Doğu Anadolu da ona benzer bir başka ovada (Pasinler ovası hariç) görülmez.

ÇORUH NEHRİ nin yaz mevsiminin kuraklığını giderek ve ovaya ince bir nem örtüsü ile bu halinde inen bir başka özelliği daha vardır.ÇORUH NEHRİ nin kendisini ovaya böylece cömertçe verişi onun adeta gökyüzünden akmasına benzer. Bayburt ovası Çoruh nehri üzerinde yapımı kararlaştırılan barajlar ve sulama tesisleri ile sulandığında hem verimi artacak hem de iklim üzerinde etkili olacaktır.Bayburt ta yarım yüzyıllık meteroolajik ölçümler göz önüne alındığı zaman görülür ki yağış ortalaması yıllık olarak 438 milimetre ve yağışlı geçen gün sayısı ise 90;100 gün civarındadır. Bayburt tan kuzeye doğru gidildikçe Soğanlı dağlarının yağış miktarını daha azalttığı görülür.Çünkü yukarda da bahsedildiği gibi kuzeyden ve Kuzey-batıdan gelecek olan yumuşak iklimin etkisini bu dağlar en az düzeye indirmektedir.
Soğuk,kar,tipi gibi kış mevsiminde has olan afetler devamlılıkları ölçüsünde bölgedeki canlıların ve ekonomik hayatın sarsıntılar geçirmesine neden olabilir. Bayburt-Trabzon yolundaki Zigana ve Bayburt-Erzurum yolu üzerindeki Kop geçitleri önce ki dönemlerde yaşanan kış mevsimlerinde sık sık kapandıkları için Bayburt halkının uzun süreler bu illere bağlantısının kesilmesi olayını olayını ortaya çıkarmıştır.Bu dönemlerde halkın çok sıkıntılı günler geçirdiğini ve moral düşüklüğüne uğradığı olağandı.Bu gün ise teknik imkanlar ve yol bakımından karla kaplanan bu geçitleri hemen hemen her zaman trafiğe açık bulundurmaktadır.
http://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.gifhttp://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.gifhttp://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.गिफ

BİTKİ ÖRTÜSÜ
Bayburt un bulunduğu bölgenin bitki örtüsü Erzurum,Erzincan ve Gümüşhane illeri bölgelerinin bitki örtüsü ile benzerlik içindedir.Nasıl ki iklim yönünden bulundukları iklim kuşağının özelliklerini taşıyorlarsa bitki örtüsü ile de Bayburt ta büyük ölçüde aynı özelliklere sahip bulunmaktadır.Bilindiği üzere bu üç ilimizin coğrafi yapısı ile doğal çerçevesi Bayburt uda almış olduğundan bitki örtüsü yönünden de bu illerde Bayburt u '' Aynı değerlendirmeye tabi tutmak ve birlikte mutalea etmek uygun olacaktır.
Bilindiği üzere iklim özellikleri bitki örtüsü üzerinde etkili olmakta ve ayrıca bitkilerin gelişiminde önemli rol oynamaktadır.
İlkbaharda dağlık kesimler ovalar ve yüksek platolar doğal çeşitli çiçek türlerini kaplayan otla örtülür çayır ve meralarda kış dikeni ve yavşan cinsinden oluşan tabii örtü ile su kenarlarında görülen kısa çayır türleri düğün çiçeği ve baklagil çeşitleri ile kaplanmış alanlar göze çarpmaktadır.

Yağışların azlığına ve hayvan sürülerinin yoğunluğuna bağlı olarak doğal bitki örtüsü kısa zamanda ve yaz ortalarına doğru yok olmakta veya sararmakta olduğundan Bayburt ovası genel görünümü ile bir step niteliği kazanır.

Bayburt un yüksek dağ köylerinde ayı,yaban keçisi,tilki,dağ keçisi daha aşağı bölgelerde ve bilhassa Çoruh Nehri vadisinde yer alan yöre halkınca '' bük'' adı ile tanınan çalılık ve meşelik bölgelerde yaban domuzu,ördek,toy ve kırsal bölgelerde ise keklik ve tavşan gibi av hayvanlarına rastlanmaktadır.

Çoruh Nehrinden iri sazan ve yayın balıkları da avlanabildiği gibi Çoruh u besleyen büyük akarsulardan (kop, masat, otlukbeli, yoncalıdereleri vb.) alabalık avlanabilmektedir.

1899 yılında basılan ''Erzurum vilayeti salnamesi'' '' yıllığı'' nda Bayburt un ormanlık bölgeleri şöyle anlatılıyor.

'' Bayburt kazasının çeşitli yönlerinde demirkaş (burnaz) kop ve masat ve yaylapınar (lusunk) koçbayırı ( pörge) ve akkaya adı verilen köy ve mahallelerde sık ve seyrek ve 100.000 dönüm alanında ki bir arazi kaplayan pelit kavak ve bazı çam ağacı türleri mevcut olup bunlar Bayburt ve Erzurum ve diğer yakın yerlerine nakledilip kullanılmaktadır''

Burada yüz yıl önceki varlığından söz edilen 100.000 dönümlük pelit,kavak ve çam ormanları,halkın ihtiyaçlarını karşılayabilmesi bakımından başka kaynaklara sahip olmadığı düşünülürse daha da az almış ve devlet eliyle büyük çaplı bir ağaçlandırma faaliyeti yürütülmediği için git gide yok olmaya mahkum olmuşlardır.

Bu ağaçlardan elde edilen kerestenin Bayburt un eski bir çok evlerinde kullanıldığı ve Bayburt evlerinin genel yapısına göre ev çatısını ve tavanı tutan iri gövdeli orta direkleri Bayburt civarındaki çam ormanlarından elde edildiği anlatılmaktadır.

1960 sayımına göre Bayburt un 30 köyünün orman kenarında kurulmuş olduğu ortaya çıkmıştır.Bu köylerin civarında orman olarak adlandırılacak ancak 50.000 ile 60.000 dönümlük bir bölge vardır.Diğer yörelerde ise koruluk ve baltalık gibi ağaçlar göze çarpmaktadır.

Ecdadımız yaşadıkları yörelerde arazi şekillerine bakarak coğrafi özelliklere iklimlere akan sulara ve sonuç olarak önemli gördükleri her şeye bir isim vermekte çok isabetli davranmışlardır.

Bunlardan bir önemli ad Bayburt un hemen güney batısını kaplayan yüksek dağ verilmiştir. Bu dağa yörede '' Arslan dağı'' denir.

Geniş çam ormanlarının çevrede çok yaygın olduğu ünlü bilim adamlarımızdan Şemsettin Sami nin '' Kamus -u alam '' -büyük dünya sözlüğü '' adlı eserinde şu şekilde ifade edilmiştir.

''Bu dağların ekser cihetleri, vasi ormanlarla meşhur olup çam, maşe, kavak, pelit, köknar, ardıç ve sair ağaçları havidir.'' Bunlardan anlaşılıyor ki Bayburt bitki örtüsünden hiç de fakir değildir.
http://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.gifhttp://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.gifhttp://www.bayburtrehberi.com/themes/iCGstation/forums/images/spacer.गिफ

Kalenin kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmez.'' İlk yapının Ermeniler e ait olduğu ileri sürülürse de Bagrat sülalesi zamanında ( 885-1044 ) varlığından söz edilen Bayburt Kalesi ninçok daha önce miladın ilk yüzyıllarında bölgesel prens ve krallıkların mücadelelerinde rol oynadığı


Anlaşılmaktadır.''Kale Türklere geçmeden önce Ermeni,Bizans,Arap ve Kommenos idaresinde kalmıştır.'' Zengin bir tarihe sahip olan Bayburt

Kalesinin bir çok defa onarıldığı duvarlarda görülen farklı inşaat kadar tarihi kaynaklardan da anlaşılmaktadır.Bayburt Kalesi hakkında Prokopios '' ..... böylece bulunan imkanlar Jüstinianus un eseridir.Bayburt ve Areon denilen kaleleri de inşa edilmiştir '' demektedir. En mükemmel ve haşmetli şeklini Selçuklular zamanında alan kale 1200-1300 M. yılları arasında Mugısuddin Tuğrul Şah ve oğlu Rukkeddin Cihan şah tarafından büyük bir Onarım görmüştür.Bu durum Tuğrul şah ın kendi adını sık sık yazdırdığı kitabelerde açıkça belirtilmiştir.'' Bayburt o tarihte Trabzon krallığına karşı müthiş bir tahkimat ile zaptı güç bir hale konmuştur.Kitabelerden 610 H.( 1213 M.) tarihli olanında ' ala yed-i '' kitabede '' amir-i Hazih' i imaret ' (...) üstaduddar Lülü '' Biçiminde yapım yöneticisinin adı geçiyor.Yine Tuğrul B. Kılıçarslan adına özenilmiş tarihsiz ve çok aşınmış bir kitabede '' ala yed-i (...) Ziyaeddin (...) '' yazılıdır.Bunlar birleştirilince Lülü nün üstadüddar ön adının da Ziyaeddin olduğu beliriyor. Bayburt kalesinin Kanuni Sultan Süleyman ve Ayrıca 952 ( 1574)yılında III.Murat tarafından onarıldığı bilinmektedir.'' 1828/29 Osmanlı-Rus savaşında Rus generali Paskewich in idaresindeki askerin Bayburt kalesinin burç,mahalle ve camii tahrip ettiğini bir müddet sonra oradan geçer Taxier yazmaktadır.

1-KALENİN MİMARİSİ

Yer yer bütünüyle ortadan kalkmış bazı kesimleri ilk yapış özelliklerini yitirmiş bazı kesimleri de yakın tarihte onarılmış olan Kale,Çoruh nehrine hakim bir noktada kurulmuştur.İki büyük kare burcun bulunduğu ön cephe savunmaya en çok ihtiyaç gösteren kısım olarak düşünülmüştür.Kale eski duvarlara ilave edilenlerle çift kat haline getirilmiştir.Bugün güney-batı yönünde ön kat surlarını takip etmek mümkündür.Her iki sur sırası dışında bilhassa Güney ve Kuzey yönünde yer yer duvar kalıntıları görülmektedir.

Dış ve iç surlar arasındaki mesafe 200 metre kadardır.'' Altı döşe üzerinde meydana gelen surlar yarım silindiri aldıran döşeli burçlarla takviye edilmiştir.Burç yüksekliği 12-13 metre sur yükseklikleri 30 metre kadardır.Yapını en büyük tarafı batı ucudur.'' Kalenin doğuya açılan kapısı;Demir kapı batıda olanı;Nöbet hane kapısı diye Evliya Çelebi tarafından isimlendirilmişlerdir.Kapılard an biri tamamen yıkılmış biri de son yıllardaki onarımlarda yenilenmiştir.Hamilton kapı kemerinin bir taraftan Arap ve Türk kitabelerinin diğer tarafta da kabaca oyulmuş büyük bir aslan figürünün bulunduğunu anlatır.



Kalker taşından inşa edilen kalenin sağlamlığından josaphat balbaro hayranlıkla bahseder.'' Kalenin en iç yapısı kireçle karışık moloz taştır.Orta tabaka daha düzgün taşlardan ve en dış tabaka kare şeklinde kesme taşlardan meydana gelmiştir.'' Ayrıca taşlar üzerindeki usta işaretleri dikkat çekicidir.



İç kale duvarlarında zahire ambarı olması mümkün olan bazı dehlizler görülmektedir.'' Nitekim XVI. yy ait bir defterde kale de 7 adet buğday,arpa ve diğer hububatı depo etmekte kullanılan ambarlar bulunduğu kayıtlıdır'' Kalenin içteki belli başlı kalıntılarından birisi kilise harebesidir.Yine nispeten ayakta kalan iki yapıda kalenin kuzeyinde doğu-batı istikametinde uzanan evvelce beşik tonozlarla örtülü mekanlardır.Bunlar toprak düzeyinde hayli aşağıda yer alırlar.Evliya Çelebi kale içinde eski yapı tarzında 300 evin bulunup çarşı,han ve hamamın olmadığını II.Mehmet tarafından 3000 kişilik bir koninin yerleştirildiğini anlatmaktadır.Meşhur bir cami olan Ebu'l fetihten ise bie iz kalmamıştır.



Güney-batı surları üzerinde görülen bir korniş altında bulunan nesih yazının bir kesimi döküldüğü için okunamamıştır.Bu duvarın alt tarafında bir silme kalmıştır.Şehre bakan kesimin duvarlarında görülen bazı usta işaretleri dikkat çekicidir.



Kalenin asıl önemli yanı ''Çini Maçin''kalesi isminin verilmesine sebep olan çini süslemelerdir.''Batı kesiminde yer alan nöbet hane kapısının sol yanında ve gene aynı cephenin başka bir yerinde bulunan kitabelerin çoğu üçerlik gruplar halinde yuvarlak çukurlar vardır. Mor,yeşil,mavi renkli ve şeffaf sır altına yapılan bu çiniler uzaklardan aksettiği kaydedilir.



'' Ancak uzaklardan belli olacak pırıltıların düz çiniler değil içbükey yüzeylerde yani keramik çanaklardan aksetmesi akla daha uygundur.Çukurların yakınında yoğunlaşan kitabelerin Selçuklu devrine ait olduğuna göre çanaklarında bu devirden kaldığı söylenebilir.Keramiğin ilk amacından farklı şekilde bu kullanılışı Avrupa saltanatında ''Biçini'' adını alır.Bu tip çanaklar daha çok dış mimaride kullanılmıştır.Cephenin çeşitli yerlerde kullanılışına en erken X. ve XI yy da Bizans da ve Bizans a yakın çevrelerdeki örneklerde rastlanır.Bulgaristan da çok yaygın olan bu süsleme şeklinin X. yy dan itibaren XIV. yy kadar sık sık karşımıza çıkmasına ve Yunanistan da bilhassa Makedonya kiliselerinde çok görülmesine karşılık başkent İstanbul ve Bizans ın çekirdeği sayılabilecek o devrin Anadolu sunda hiçbir örneğin tespit edilmeyişi dikkat çekicidir.



''İslam sanatında Meraga da Kümbet i Surkn (1147) da Akşehir Ferruh şah Mescide (1224) cephelerinde olmak üzere birbirinde çok uzak iki yerde karşımıza çıkar.Fakat esasen Akşehir deki örnekte daha çok birkaç yapı süsünden bahsedilir.Taç kapı süsü olarak Anadolu da tek örnek olmayıp tespit ettiğimiz bütün örneklerde Anadolu dandır.Kemah ta Mengücek Gazi türbesi (XI.yy sonu XII.yy başı) yine aynı yerde Behram şah türbesi (1228) ve Ankara da Hacı ivaz Mescidi (XV.yy başı) bu gruba girer.Bayburt kalesinde ise kitabe yerlerinin belirtilmesi amacıyla gene aynı kapıları civarlarında bahsedilen keramik çanaklardan kullanılmıştır.'' '' Burada bil hassa Divriği şeyh Kamareddin kümbetinde olduğu gibi taç üzerine sırlı çanakların yerleştirilmiş olduğu anlaşılır.'' '' Anadolu nun Türk devri yapılarında kullanılan renkli keramik çanakların hepsi de İslam eseridir.



Selçuklu ve beylikler devri yapılarında tespit edebildiğimiz bütün örnekler renkli sır tekniğin de ve yapılarla ve yapılarla çağdaş sayılabilecek kadar yakın tarihlere ait Türk keramiklerdir.Çoğunda firuze renkli sır görülür.Bu çeşit keramiği Aksaray da Kızıl minarede Ferruh şah ve küçük Ayasofya mescitlerinde Antalya da Yivli minarede Bayburt kalesinde ve Van da Sinaneddin Camii minaresinde tespit ediyoruz''



2-BAYBURT KİTABELERİ VE TARİHLENDİRİLMESİ



Şehre bakan sur ve burçlarda yoğunlaşan kitabelerin bir kısmının nesih yazıları silik olarak günümüze ulaşmışlardır.



Birinci kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir.(Bu mübarek ve uğurlu yapı muazzam melik,alim,adil,mueyyid,mansur ,mucahid,murabıd,din ve dünyanın yardımcısı ,İslam ın ve Müslümanların yüceltisi,meliklerin ve sultanların efendisi Selçukoğullarının Kemali,Rum ve Ermeni memleketlerinin sultanı Ebu'l Haris Tuğrul bin kılıçarslan bin Mesut bin Arslan,bim kılıç Süleyman,emiri'l mü'münin in devleti günlerinde yapıldı)



İkinci katabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;(Melik muğusi Allah ın Rahmetine muhtaç ve zarif bir kul olan Lü'lü eliyle 610 senesi Rebiülahir in ortalarında)



Üçüncü kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;( Bu bina büyük sultan en büyük şahlar şahı din ve dünyanın yardımcısı İslam ın emiri Musud oğlu kılçarslan oğlu Tuğrul şah devleti zamanında)



Dördüncü kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;( Emir in Kumandanı edil,emir Ziyauddin eliyle)



Beşinci kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir; ( Bu mübarek ve uğurlu bin en büyük melik,alim,adil,kuvvet veren,muzaffer,dünyanın ve İslam dininin yardımcısı Selçukoğullarının kemali kılıçarslan oğlu Tuğrul un devleti günlerinde)



Altıncı kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;(Bu mübarek burç un başlaması ve yapılması alim,adil,müeyyid,mansur,muzaf fer,mucahid,murabıd,dünya ve dinin yardımcısı İslam ın ve Müslümanların izzeti,kafir ve müşrikleri kahreden Rum ve Ermeni memleketlerinin meliki emiril mü' mimin yardımcısı Ebul'l Haris bin Kılıçarslan bin mesud b.Kılıçarslan zamanında)



Yedinci kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir (Melik Muğusi bu binayı yapan zaif kul ustadüd-dar Lü'lü dür)



Sekizinci kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;( Bu burç un yapılmasını el-melik alime adile dünyanın ve dinin iyisi hanımların ifeharı melik Fahrrüddin in kızı emretti)



Dokuzuncu kitabe:



Kitabe dilimize şöyle çevrilir;(Melik yapıcı alim,müeeyyid,muzaffer, mansur,murabıd,mucahid,el-melik,el-muğisi,Allah teala nın rahmetine muhtaç zaif kulun eliyle)



Onuncu kitabe:



Kitabe anlaşılarıyla dilimize çevrilişi şöyledir;(İmaret yenilendi. ....kapı....hazret,Allah Teala mümkünü daim etsin Selim oğlu Sultan Süleyman ı kasdediyorum. ...................... oğlu Ferhad Emin'n baş delikanlıları .............. Muhammed beğ sene 951)



Yukarıda bahsetmiş olduğumuz kitabelerden beş tanesi Tuğrul şah a üç tanesi üstadüd-dar Ziyaeddin Lü-lü ya bir tanesi Mengücekli Meliki behram şah ın kızına bir tanesi Osmanlılardan Kanuni Sultan Süleyman a ait olarak düzenlenmiştir.

http://www.bayburtrehberi.com/modules/Bayburt/resimler/bayburtkalesi0002.jpg
''Erzurum Meliki Mugusiddin Tuğrul şah ın Bayburt Kalesi ni baştan başa burçlarda görülen ve kendi adına sık sık yazdırdığı kitabelerden anlaşılmaktadır.Kalenin sur ve burçlarına harcanan malzeme ve paranın çokluğu düşünülürşe Melik in sahip olduğu kuvvet ve iktidarın büyüklüğü anlaşılır'' '' Kitabelerde Melik i Biladürrüm ve el-ermen ifadelerinin kullanılışı boş değildir.Çünkü 1 Aralık ahlat civarında Amasya ya kadar topraklara sahip olmuştu'' H.610/1213 tarihli kitabede ''alayed-i'' belirleyicisi yiine Tuğrul bin Kılıçarslan adına düzenlenmiş olan yedinci kitabe de ''amir-i hazihi'-i imaret (...) üstadüd-dar lü'lü biçiminde yapım yöneticisinin adı geçiyor.Altıncı kitabede ''alatedi'l emir Sipahsalr el -adil Ziyauddin yazılı.Bunlar birleştirilince yapım yöneticisinin ''Üstadüd-dar Ziyauddin Lü'lü olduğu ünü ve tam anlamı ile ortaya çıkıyor.



Ortaçağ yapılarının sembolü olan kaleleri Anadolu Selçukluları tarafından onarılarak kullanıldığı bilinmektedir।Bayburt ve Kalesi 1054/55 M. yılında fetih edilmiş ve onarımı yeniden yapılırcasına 1200/1300 M. tarihleri arasında Tuğrul şah ve oğlu Rükneddin Cihan şah dönemlerinde olmuştur.Zaten Anadolu da Selçuklulardan kalan kaleler içerisinde en çok Selçuklu izi taşıyan kale Bayburt kalesidir.

SAAT KULESİ
http://www.bayburtrehberi.com/modules/Bayburt/resimler/Saatkulesi1.jpg29 Ekim 1923 de Cumhuriyetin kurulması sebebiyle çeşitli şölenler ve toplantılar yapmıştır.1 Kasım 1923 de yapılan görüşmeler sonunda Cumhuriyetin ilanına bir belge ve yeni düzene bir katkı olması amacıyla Kamil ALP başkanlığında Belediye meclisi tarafından kulenin yapılmasına karar alınmıştır.Kışın tarlaları yontmak,yazın inşa etmek suretiyle tam bir sene sürmüş ve Cumhuriyetin 1.yıldönümünde saat kulesi hazır hale getirilmiştir.
Taş ustası Taşçılar Köyünden Muhittin ustadır.Mekanik saat İsviçre den İtalya yoluyla getirilmiştir.Hala çalışmaktadır.Eskiden kulenin etrafında bir metre yüksekliğinde taş bir duvar ve demir parmaklık kule dibinde lüleler vardı.Ancak kulenin temelinin su çekmesi korkusuyla lüleler kaldırıldı.